Jak odmienić Białystok, Krasnystaw

Nazwy Białystok i Krasnystaw to zrosty. Tylko jak je odmienić? Są w języku polskim takie rzeczowniki, które kiedyś były dwoma oddzielnymi wyrazami, jednak z biegiem lat zatraciły swoją odrębność znaczeniową, więc zaczęto pisać je łącznie i zróżnicowała się ich odmiana. Zmieniło się nawet znaczenie niektórych słów składowych. Mowa o zrostach.

Skąd się wzięły nazwy: Białystok i Krasnystaw

Ciekawymi przykładami zrostów są nazwy miast Białystok i Krasnystaw. Ukryty jest w nich kawałek semantycznej (dotyczącej znaczenia) historii naszego języka. Można powiedzieć, że są językowymi dinozaurami – kiedyś były żywe, miały swoje znaczenie. Czasy się jednak zmieniły i dziś są dowodem, że coś kiedyś istniało i że język się nieustannie zmienia.

Jeśli miałbyś zamknąć oczy i zobrazować sobie nazwę Białystok, zobaczyłbyś pewnie zbocze góry pokryte śniegiem lub białymi kwiatami. Jednak w XV w., gdy miasto powstawało, biały stok oznaczał 'czystą rzekę nizinną’. Na przestrzeni pięciuset lat rzeczownik stok po prostu zmienił znaczenie.

Zobacz, na zdjęciu poniżej widać tę rzekę. No dobra – rzeczkę.

Krasnystaw brzmi mi trochę rosyjsko. A to dlatego, że na rosyjskim w szkole uczyłam się, że krasny znaczy 'czerwony’. Nikt mnie jednak wtedy nie uczył, że w naszym ojczystym języku to słowo też było kiedyś używane. Po staropolsku znaczyło 'ładny, barwny’. Za to staw zachował znaczenie.

Jak odmienić Białystok i Krasnystaw

Obie nazwy miast reprezentują typ zrostów, których oba człony należy odmienić, np.

• Święta spędzę w Krasnymstawie.
• Moja mama pochodzi z Białegostoku.

Są zrosty, w których odmieniamy wyłącznie drugi człon nazwy, np. swawola czy mysikrólik. Ten drugi to ptaszek wielkości myszy mający żółty czubek głowy, niczym korona króla. Możesz o nim doczytać w Wikipedii.

Wielkanoc w Rzeczypospolitej

Ostatnią grupę zrostów stanowią te, których pierwszy człon można odmienić, choć nie trzeba. Wydaje mi się, że to, czy odmieniamy go, czy nie, zależy bardziej od kontekstu niż preferencji mówiącego.

Zacznę od Rzeczpospolitej. Możemy powiedzieć Prezydent Rzeczpospolitej albo Prezydent Rzeczypospolitej. Oba określenia odnoszą się do tego samego urzędu, jednak to drugie brzmi podniośle. Dlatego jest częściej używane w oficjalnych sytuacjach. I rzeczywiście coś w tym jest, bo gdy słyszę o Rzeczypospolitej Polskiej, oczami wyobraźni widzę jakiegoś szlachcica wygłaszającego patriotyczną mowę.

Co do Wielkanocy to… no właśnie – w tym kontekście raczej nie mówi się co do Wielkiejnocy. Ale wesołych świąt Wielkiejnocy już można komuś życzyć. Z kolei Życzę ci radosnych świąt Wielkanocy i spotkamy się na Wielkąnoc brzmią jakoś sztucznie.

Czyli jednak wariantywność odmiany pierwszego członu nie jest w praktyce całkowita. Zawsze można oczywiście powiedzieć święta Wielkanocne.

A skoro już o Wielkanocy mowa:

Życzę Ci Świąt pełnych wiary, że Jezus zmartwychwstał.
Życzę Ci Świąt pełnych radości, że pokonał grzech i śmierć.
Życzę Ci Świąt pełnych pewności, że to wszystko zrobił dla Ciebie.

Ola Wasiak